ZDANIA POJEDYNCZE, ZDANIA ZŁOŻONE, CZĘŚCI ZDANIA, CZĘŚCI MOWY

Ilustracje do kart pracy, źródło: Internet.

WYPOWIEDZENIE, ZDANIE, RÓWNOWAŻNIK ZDANIA

Wypowiedzenie - to grupa logicznie powiązanych wyrazów (zdanie, równoważnik zdania), która przekazuje zrozumiałą informację. Wypowiedzeniem może być również pojedynczy wyraz zawierający jakąś myśl (bez względu na to, czy w tej wypowiedzi jest czasownik osobowy).

Wypowiedzenia dzielą się na zdania i równoważniki zdań.

Zdanie - to wypowiedzenie, w którym jest orzeczenie. Zdanie zawsze zawiera orzeczenie (najczęściej w formie osobowej czasownika).

ZDANIE - WYPOWIEDŹ Z ORZECZENIEM!

Równoważnik zdania - to wypowiedzenie, w którym nie ma orzeczenia (w równoważniku zdania orzeczenie nie występuje), ale zawierające treść zrozumiałą dla odbiorcy.

RÓWNOWAŻNIK ZDANIA - WYPOWIEDŹ BEZ ORZECZENIA!

CZĘŚCI ZDANIA

Główne części zdania to podmiot i orzeczenie.

Orzeczenie - nazywa czynności, procesy lub stany. Orzeczeniem jest najczęściej czasownik w formie osobowej. Odpowiada na te same pytania, co czasownik: co robi? co się z nim dzieje?

Podmiot - wykonawca czynności. Podmiotem jest najczęściej rzeczownik w mianowniku. Podmiot może być również wyrażony zaimkiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, lub czasownikiem w bezokoliczniku.

POZOSTAŁE CZĘŚCI ZDANIA

• Przydawka - to część zdania, która określa podmiot lub inny rzeczownik. Oznacza cechy osób, przedmiotów i zjawisk. Odpowiada na pytania:

jaki?, jaka?, jakie?

który?, która?, które?

czyj?, czyja?, czyje?

ile?, czego?, z czego?

Przydawka może być wyrażona rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem lub wyrażeniem przyimkowym.

np.

miły chłopiec (przymiotnik)

na trzecim zjeździe (liczebnik)

historia wojny trojańskiej (rzeczownik)

bluzka z bawełny (wyrażenie przyimkowe)

• Dopełnienie - jest określeniem czasownika, najczęściej uzupełnia treść przekazywaną przez orzeczenie. Odpowiada na pytania wszystkich przypadków (oprócz mianownika):

kogo?, czego?

komu?, czemu?

kogo?, co?

kim?, czym?

o kim?, o czym?

Dopełnienie jest najczęściej wyrażone rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym.

np.

odwiedziłam (kogo?) wujka (rzeczownik)

rozmawiałam (z kim?) z ciocią (wyrażenie przyimkowe)

Dopełnienie może być również wyrażane bezokolicznikiem. Wówczas odpowiada na pytania: co robić?, co zrobić?

np.

Chciałabym (co zrobić?) wyjść.

Uwielbiam (co robić?) tańczyć.

• Okolicznik - jest określeniem czasownika, informuje o okolicznościach czynności i stanu. Informuje o miejscu, czasie, przyczynie, skutku lub celu danej czynności, oraz o sposobie, w jaki została ona wykonana.

Okolicznik może oznaczać:

miejsce - okolicznik miejsca - odpowiada na pytania: gdzie?, skąd?, dokąd?

czas - okolicznik czasu - odpowiada na pytania: kiedy?, jak długo?, jak często?

cel - okolicznik celu - odpowiada na pytania: po co?, w jakim celu?

przyczynę - okolicznik przyczyny - odpowiada na pytania: dlaczego?, z jakiego powodu?, przez co?

sposób - okolicznik sposobu - odpowiada na pytania: jak?, w jaki sposób?

przyzwolenie - okolicznik przyzwolenia - odpowiada na pytania: pomimo co?, wbrew komu/czemu?, na przekór komu/czemu? [mimo co?, pomimo czego?]

warunek - okolicznik warunku - odpowiada na pytania: w jakich okolicznościach (coś się stało/stanie?), [pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku?]

np.

Napiszę list (kiedy?) pojutrze.

Lampkę ustawię (gdzie?) na biurku.

Rysujesz (jak?) ładnie.

Idę do kiosku (po co?) po gazetę.

Piszę (jak?) szybko.

Okoliczniki są najczęściej wyrażone przysłówkami lub wyrażeniami przyimkowymi.

np.

Mówię (jak?) głośno. (przysłówek)

Jestem (gdzie?) w szkole. (wyrażenie przyimkowe)

ZDANIA POJEDYNCZE, ZDANIA ZŁOŻONE

Ze względu na budowę zdania dzielimy na:

1. POJEDYNCZE - zdanie pojedyncze to zdanie, które zawiera osobową formę czasownika, może być różnie zbudowane, ale zawiera tylko jedno orzeczenie.

• zdanie pojedyncze nierozwinięte - jest to wypowiedzenie, które zawiera jedno orzeczenie i podmiot lub samo orzeczenie,

np. Piszę list. Odkurzam.

• zdanie pojedyncze rozwinięte - jest to wypowiedzenie, które zawiera podmiot, orzeczenie i co najmniej jedno określenie (wyraz, który przekazuje dodatkowe informacje o orzeczeniu i podmiocie),

np.

Siostra mojej koleżanki pisze artykuły do gazetki szkolnej.

grupa podmiotu: Siostra mojej koleżanki

grupa orzeczenia: pisze artykuły do gazetki szkolnej

Podmiot i jego określenia tworzą grupę podmiotu.

Grupa orzeczenia zawiera orzeczenie wraz z jego określeniami.

2. ZŁOŻONE - zawiera więcej niż jedno orzeczenie.

np. "Srebrem miga, srebrem błyska, muszę dar zobaczyć z bliska".

Zdanie złożone składa się ze zdań składowych, które mogą być połączone spójnikami.

np. Kasia podeszła do taty i złożyła mu życzenia.

I zdanie: Kasia podeszła do taty.

II zdanie: Złożyła mu życzenia.

Zdania składowe

• w zdaniu złożonym mogą być wobec siebie współrzędne lub podrzędne.

• mogą się ze sobą łączyć bez spójników (bezspójnikowo) lub za pomocą spójników:

i, ale, albo, lecz, więc, aby, ponieważ

• zdanie współrzędnie złożone - zdania składowe w zdaniu współrzędnie złożonym wzajemnie się uzupełniają, ale nie określają się wzajemnie. Jedno zdanie składniowe nie wynika z treści drugiego i może istnieć osobno.

 np.

Odrobię lekcje i pójdę na spacer z Azorem.

Czytam książkę i słucham muzyki.

Kasia ma dziś imieniny, składam jej życzenia.

Na wykresie zdania współrzędnie złożone umieszcza się na tym samym poziomie.

Rodzaje zdań złożonych współrzędnie określa się po spójnikach, jakie łączą zdania składowe:

1) Łączne - czynności występują w jednakowym czasie i przestrzeni (czyli współistnieją ze sobą),

np.

Marta lubi pisać wiersze i czytać książki.

Sławek strzelił gola, bardzo się ucieszył.

spójniki: ani, i, jak, oraz, ni  lub bezspójnikowo (przecinek)

wykres:

2) Rozłączne - zdania składowe wykluczają się wzajemnie,

np.

Jutro pójdę do teatru albo do kina.

spójniki: albo, czy, bądź, lub

wykres:

 

3) Wynikowe - jedna czynność wynika z drugiej,

np.

Jutro mam sprawdzian z języka polskiego, dlatego muszę się uczyć.

spójniki: dlatego, więc, toteż, zatem

wykres:

4) Przeciwstawne - czynności przeciwstawiają się sobie,

np.

Kuba był chory, ale poszedł do szkoły.

spójniki: ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast

wykres:

zdanie podrzędnie złożone - jedno ze zdań składowych wynika z drugiego i nie może bez niego istnieć. Jedno ze zdań składowych jest nadrzędne, a drugie podrzędne. Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne i odpowiada na pytanie wynikające z treści zdania nadrzędnego.

np.

Jem owoce i warzywa, ponieważ są bardzo zdrowe.

Gdy odrobię lekcje, pójdę z Kubą do kina.

Spotkałam dzisiaj koleżankę, której dawno nie widziałam.

Na wykresie zdanie nadrzędne umieszcza się wyżej niż zdanie podrzędne.

                            kiedy?

                         <----------

Gdy obejrzę film, pójdę na spacer z psem.

               1                               2                  

1 - zdanie podrzędne

2 - zdanie nadrzędne             

                                             jaka?

                                            -------->

Przyjechała do mnie koleżanka, której dawno nie widziałam.

                       1                                              2 

1 - zdanie nadrzędne

2 - zdanie podrzędne

W zdaniu wielokrotnie złożonym podrzędnie, zdanie nadrzędne może być rozdzielone zdaniem podrzędnym (zdanie podrzędne znajduje się w środku zdania nadrzędnego).

np.
Pociąg, który stał na peronie, ruszył nagle.
   1a                       2                       1b

Wycieczka, na którą mieliśmy pojechać, została odwołana.

        1a                             2                                     1b

1a - zdanie nadrzędne

2 - zdanie podrzędne

1b - zdanie nadrzędne

Rodzaje zdań podrzędnie złożonych:

1) Przydawkowe - jest rozwiniętym w formę zdania określeniem rzeczownika (zastępuje niewyrażoną przydawkę zdania nadrzędnego).

Odpowiada na pytania: jaki?, jaka?, jakie?, czyj?, czyja?, czyje?, który?, która?, które?, ile?, czego?, z czego?

np.

Kupiłem książkę, która jest bardzo interesująca.

Oglądałem film, który był bardzo ciekawy.

2) Dopełnieniowe - jest dopełnieniem rozwiniętym w formę zdania (zastępuje dopełnienie niewyrażone w zdaniu nadrzędnym).

Odpowiada na pytania dopełnienia (oprócz mianownika i wołacza): kogo?, czego?, komu?, czemu?, kogo?, co?, kim?, czym?, o kim?, o czym?

np.

Marek marzy o tym, aby zdać egzamin na prawo jazdy.

Wiem, że nic nie wiem.

3) Okolicznikowe - zastępuje okolicznik niewyrażony w zdaniu nadrzędnym i dopowiada na pytania okolicznika.

• okolicznikowe miejsca (gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?)

np.

Pójdę tam, gdzie byłam pięć lat temu.

"Idź tam, gdzie słyszysz śpiew."

• okolicznikowe czasu (kiedy?, jak długo?, w jakim czasie?, dopóki?, odkąd?)

np.

Gdy odrobię lekcje, obejrzę film.

Pójdę na spacer, kiedy przestanie padać.

• okolicznikowe sposobu (jak?, w jaki sposób?)

np.

Bartek rozwiązał zadanie, stosując najprostszą metodę.

Kasia przyglądała mu się uważnie.

• okolicznikowe przyczyny (dlaczego?, z jakiej przyczyny?, z jakiego powodu?)

np.

Maciek z powodu choroby nie przyszedł do szkoły.

Ponieważ pada deszcz, włożę kalosze.

• okolicznikowe celu (po co?, w jakim celu?)

Trzeba mieć zdrowie, żeby chorować.

Pójdę do Kasi, żeby dać jej prezent.

• okolicznikowe przyzwolenia (mimo co?, mimo czego?)

Nic mu nie wychodziło, chociaż bardzo się starał.

Mimo że Szymon jest chory, pójdzie jutro na trening.

• okolicznikowe warunku (pod jakim warunkiem?)

Jeśli będę zdrowy, pójdę do szkoły.

Jeśli będę miał pieniądze, kupię sobie narty.

4) Orzecznikowe - jest orzecznikiem rozwiniętym w formę zdania (zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego)

Odpowiada na pytania: kim jest?, czym jest?, jaki jest?

np.

Tort był taki smaczny, że wszyscy poprosili o dokładkę.

Człowiek jest tym, kim chce być.

5) Podmiotowe - zastępuje lub uzupełnia podmiot zdania nadrzędnego

Odpowiada na pytania: (kto?, co?)

np.

"Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada."

Kto się uczy, ten osiąga dobre wyniki.

Ze względu na cel wypowiedzi zdania dzieli się na:

• oznajmujące - to zdanie, w którym nadawca zawarł jakąś informację, myśl, swój sąd o czymś, powiadamia o czymś. Zdanie oznajmujące kończymy kropką.

np. Jutro jedziemy do ZOO. Jutro pójdę do kina. Ładną mamy dziś pogodę.

• rozkazujące - to zdanie, którego nadawca ma na celu spowodowanie określonej czynności: wydaje rozkazy, nakazy, polecenia. Zdanie rozkazujące kończymy wykrzyknikiem (!).

np. Uważaj!, Przestań hałasować! Umyj się natychmiast! Stój!

• pytające - za pomocą zdania pytającego wyrażamy niewiedzę. Stosujemy je w celu uzyskania odpowiedzi, wyjaśnienia. Zdanie pytające oznaczamy pytajnikiem (?).

np. Czy Tomek może iść ze mną do kina?, Jak się dzisiaj czujesz? Dlaczego jesteś niegrzeczny?

• wykrzyknikowe - odzwierciedla uczucia. Zdaniem wykrzyknikowym może stać się każde zdanie (oznajmujące, rozkazujące, pytające), jeśli przez odpowiednią siłę głosu wyrazimy uczucie towarzyszące wypowiedzi. W piśmie wystarczy zastosować wykrzyknik (!).

np. Jest mi przykro!, Ależ jesteś niegrzeczny!

Źródło: A. Klimowicz, Teraz Polski. Podręcznik do kształcenia literackiego, kulturowego i językowego dla klasy czwartej i piątej szkoły podstawowej, Wyd. Nowa Era, Warszawa 2013 / 2015, S. Stolarczyk, J. Polski, Sprawdzian szóstoklasisty. Korepetycje, Wyd. Lingo sp. j., Warszawa 2015, D. Stopka, Gramatyka w szkole podstawowej, Wyd. GREG, Kraków 1998, 
http://zapytaj.onet.pl/Category/002,010/2,6970713,Rodzaje_zdan_zlozonych_z_przykladami.html

Zapraszam również tu:

https://mala275.blogspot.com/2015/11/czasownik.html